روغن کلزا یکی از سالم ترین روغن های خوراکی است و از این رو، این گیاه جایگاه ویژه ای درتاًمین روغن موردنیاز کشور پیدا کرده و کشت آن در بسیاری از مناطق ایران از جمله استان هرمزگان رایج شده است. علیرغم کاشت روزافزون این گیاه در هرمزگان، متاسفانه اطلاعات چندانی در زمینه نیاز آبی یا تبخیر-تعرق آن در منطقه موجود نیست. لذا این تحقیق به مدت چهار سال و با هدف تعیین نیاز آبی کلزا با استفاده از لايسيمتر در ایستگاه تحقیقات کشاورزی حاجی آباد انجام گرفت.
بدین منظور ابتدا اقدام به نصب یك دستگاه لایسیمتر در مرکز قطعه زمینی به مساحت 4 هکتار گردید. سپس به مدت سه سال در داخل و اطراف لایسیمتر کلزا رقم Hyula-401 کشت و نیاز آبی آن بطور هفتگی اندازه گیری شد.
نتایج نشان داد که گیاه کلزا برای تولید 2950 کیلوگرم در هکتار دانه در منطقه مورد آزمایش به 526.55 میلی متر آب نیاز دارد که لازم است تا در طول دوره رشد و مطابق با نیاز روزانه گیاه در اختیار آن قرار گیرد.
نیاز آبی روزانه کلزا از 1.66 میلی متر در روز در مرحله روزت تا حدود 6.5 میلی متر در روز در مرحله غلاف بندی و تشکیل دانه متغیر بود.
از میزان کل نیاز آبی گیاه، حدود 20 میلی متر در مرحله جوانه زنی، 30 میلی متر در مرحله روزت، 63 میلی متر از شروع ساقه دهی تا آغاز گل دهی،110 میلی متر در دوره گل دهی و 235 میلی متر در طول دوره های غلاف بندی و دانه بندی مورد نیاز می باشد .
امروزه با افزایش جمعیت و نیاز به تولید محصولات غذایی بیشتر،لزوم بهره برداری بهینه از منابع آب و تحصیل حداکثر منافع از واحد حجم آن خصوصاً درمناطق خشك و نیمه خشك از جمله منطقه حاجی آباد در استان هرمزگان که با کمبود آب مواجه می باشد به وضوح روشن است.
در این مناطق برای اینکه بتوان با آب موجود اراضی بیشتری را به زیر کشت برد و یا با افزایش تولید در واحد سطح، غذای مورد نیاز جمعیت در حال رشد را تامین نمود باید به نحوی از هدر رفت آب جلوگیری و به عبارت دیگر راندمان استفاده از آب را افزایش داد.
بدون تردید، افزایش راندمان آب مستلزم آگاهی از نیاز آبی یا تبخیر – تعرق گیاه می باشد. معمولاً بیش از 98 درصد آب جذب شده توسط ریشه های گیاه صرف تعرق شده و کمتر از 2 درصد آن در فرآیند های سلولی و رشد گیاه مورد استفاده قرار می گیرد.
از سوی دیگر تبخیر از سطح خاک نیز همزمان با تعرق صورت می گیرد و به صفر رساندن آن در مزرعه عملاً امکان پذیر نبوده و مستلزم صرف وقت و هزینه زیاد است. بنابراین، متخصصین علوم آبیاری نیاز آبی گیاه را معادل تبخیر- تعرق در نظر می گیرند.
تبخیر-تعرق عبارت است از فرآیند انتقال آب از سطح خاک و گیاه به اتمسفر و بستگی به شرایط آب و هوایی منطقه، نوع گیاه، درصد تاج پوشش و مرحله رشد گیاه دارد.
تبخیر-تعرق گیاه معمولاً به روش مستتقیم از طریق کاشت گیاه در درون لایسیمتر (جعبه کشت) اندازه گیری و یا به روش غیرمستقیم در دو مرحله با استتفاده از داده های آب و هوایی و ضرایب گیاهی برآورد می گردد.
اگرچه روش مستقیم وقت گیرتر بوده و مستلزم صرف، هزینه بیشتری در مقایسه با روش غیرمستتقیم است ولی از دقت و اطمینان بیشتری برخوردار بوده و داده های حاصل از این روش به عنوان مبنایی برای تست و واسنجی روش غیرمستقیم مورد استفاده قرار می گیرد.
کلزا گیاهی است که به واسطه درصد وکیفیت بالای روغن آن )بیش از 40 درصد)درسال های اخیر جایگاه ویژه ای درتاًمین روغن مورد نیاز کشور پیدا کرده و کشت آن در بسیاری از مناطق ایران از جمله استان هرمزگان رایج شده است.
عوامل متعددی در تولید و موفقیت آمیز بودن زراعت کلزا نقش دارد که یکی از مهمترین آنها آب است. نیاز آبی یا تبخير – تعرق کلزا در اوایل رشد کم بوده و بتدریج با توسعه برگ ها و اندام های هوایی گیاه افزایش یافته و با پیری و ریزش برگ ها کاهش می یابد.
علاوه بر ویژگی های رشد گیاه، نیاز آبی کلزا به شرایط آب و هوایی نیز بستگی داشته و مقدار آن در مناطق مختلف متفاوت می باشد. برای مثال، نیاز آبی کلزا در جنوب غربی اسپانیا ۴۹۵ میلی متر ، در ایالت نبراسکای آمریکا ۵۸۲ میلی متر ، در کانادا ۴۰۰ تا ۴۸۰ میلی متر ، در ترکیه ۷۱۵ میلی متر، در بلغارستان ۳۱۰ میلی متر و در آفریقای جنوبی ۷۰۹ میلی متر گزارش شده است.
نیاز آبی کلزا در مناطق مختلف ایران نیز متفاوت بوده و ارقام مختلفی توسط محققین مختلف گزارش شده است. برای مثال، نیاز آبی کلزا در منطقه زرقان فارس ۷۱۶ میلی متر ، در بوشهر ۵۶۱ میلی متر ،در کرمانشاه ۳۹۲ میلی متر ، در اصفهان ۵۷۸ میلی متر ،در شهر کرد ۶۵۱ میلی متر ، در تبریز ۵۸۴ میلی متر ، در تیکمه داش آذربایجان شرقی ۶۰۵ میلی متر ،در زنجان ۵۵۷ میلی متر و در کرج ۶۷۵ میلی متر گزارش شده است.
علیرغم برنامه ریزی های وزارت جهاد کشاورزی برای توسعه کشت کلزا و ارائه مشوق های لازم به کشاورزان برای کاهش وابستگی به واردات روغن و همچنین گرایش روز افزون زارعین هرمزگانی به کشت این گیاه، متاسفانه تاکنون هیچگونه تحقیقی در خصوص اندازه گیری نیاز آبی یا تبخير – تعرق کلزا در استان هرمزگان انجام نگرفته است. لذا هدف از این تحقیق اندازه گیری نیاز آبی گیاه کلزا با استفاده از لایسیمتر در منطقه حاجی آباد هرمزگان میباشد.
فهرست مطالب
روش تحقیق
این تحقیق به مدت چهار سال و به منظور تعیین نیاز آبی یا تبخير – تعرق گیاه کلزا در ایستگاه تحقیقات کشاورزی حاجی آباد به عرض جغرافیایی 27.13 درجه شمالی ، طول جغرافیایی 56.22 درجه شرقی و ارتفاع ۹۲۰ متر از سطح دریا در شمال استان هرمزگان انجام گرفت (شکل 1). میانگین سالانه دمای هوا در حاجی آباد 22.3 درجه سانتیگراد و میانگین سالانه رطوبت نسبی آن ۴۰ درصد می باشد. شهرستان حاجی آباد دارای میانگین بارندگی سالانه 226.7 میلی متر و میزان تبخیر ۲۳۰۰ میلی متر در سال می باشد .
در سال اول آزمایش، اقدام به نصب یك دستگاه لایسیمتر زهکش مربع شکل به ابعاد 3×3 و عمق 190 سانتیمر در مرکز قطعه زمینی به مساحت 4 هکتار که نماینده محل بود گردید.
بدین منظور ابتدا در مرکز زمین موردنظر گودالی به ابعاد کمی بزرگتر از لایسیمتر حفر شد. برای این کار ابتدا پروفیل خاک را به لایه های ۳۰ سانتی متری تقسیم و خاک هر لایه بطور جداگانه در مجاورت لایسیمتر قرار داده شد. پس از حفاری محل، سطوح داخلی و خارجی لایسیمتر به منظور جلوگیری از پوسیدگی قیرگونی گردید. در مرحله بعد، با استفاده از جرثقیل، لایسیمتر را در داخل گودال حفاری شده قرار داده و در کف آن بترتیب لایه هایی به ضخامت ۲۰ سانتی متر سنگریزه درشت، ۱۰ سانتی متر سنگریزه با ابعاد کوچکتر و ۱۰ سانتی متر شن ریخته شد.
سپس یک توری گالوانیزه جهت جلوگیری از شسته شدن ذرات خاک بر روی آن قرار داده و خاک هر لایه مجددا” به جای اولیه برگردانده شد. پس از قرار دادن خاک هر لایه در داخل لایسیمتر، آن را فشرده و اشباع نموده تا نشست کند. سپس به منظور ایجاد یکنواختی خاک درون لایسیمتر با شرایط اطراف، به مدت یک سال لایسیمتر را رها نموده و در آن کشت صورت نگرفت.
به منظور اندازه گیری آب زهکشی شده از لایسیمتر، اتاقکی در داخل زمین در فاصله ۱۵ متری آن احداث و از کف لایسیمتر به داخل اتاقک لوله کشی گردید.
در سه سال بعد، در داخل و اطراف لایسیمتر کلزا رقم 401-Hyla کشت و نیاز آبی آن بطور هفتگی و به روش بیلان آبی با استفاده از معادله (۱) محاسبه گردید.
در معادله فوق، cWT نیاز آبی گیاه حسب میلی متر، PI و D بتریتب عمق آب آبیاری، میزان بارندگی و عمق آب زهکشی شده از خاک درون لایسیمتر حسب میلی متر، 0 و 02 بترتیب رطوبت حجمی خاک در ابتدا و انتهای دوره هفتگی، 1 تعداد لایه های خاک، ضخامت هر لایه خاک و At فاصله زمانی بین دو اندازه گیری است.
قبل از اجرای آزمایش از خاک درون لایسیمتر در عمق ۰ تا ۱۵۰ و در فواصل ۳۰ سانتیمتری نمونه برداری و ویژگی های فیزیکی و شیمیایی آن اندازه گیری گردید(جدول 1). همچنین از آب مورد استفاده برای آبیاری گیاه نیز نمونه برداری و خواص شیمیایی آن اندازه گیری گردید (جدول 2).
جرم مخصوص ظاهری خاک با استفاده از نمونه دست نخورده و به روش استوانه اندازه گیری شد. رطوبت ظرفیت مزرعه (FC) و نقطه پژمردگی دائم (PWP) خاک در عمق ۰ تا ۴۰ سانتی متری نیز با استفاده از دستگاه محفظه فشاری اندازه گیری گردید.
این مقادیر به ترتیب برابر 19.5 و 8.7 درصد جرمی بودند. مقدار آب آبیاری از طریق کنتور نصب شده در مسیر آب ورودی به لایسیمتر و مقدار بارندگی با استفاده از باران سنج اندازه گیری گردید. آب زهکشی شده از لایسیمتر نیز توسط لوله ای به چاهک اندازه گیری موجود در فاصله ۱۶ متری آن هدایت و از آنجا در بشکه ای جمع آوری و حجم آن اندازه گیری و سپس از تقسیم حجم اندازه گیری شده بر سطح لایسیمتر عمق معادل آب زهکشی شده بدست آمد.
رطوبت خاک در داخل لایسیمتر تا عمق ۱۵۰ سانتیمتر و در فواصل ۳۰ سانتی متری به طور هفتگی قبل از آبیاری به روش جرمی اندازه گیری گردید. آبیاری کلزا زمانی صورت می گرفت که تقریبا ۴۰ درصد آب قابل استفاده گیاه در عمق ۰ تا ۴۰ سانتی متری خاک مصرف و میزان آب آبیاری برمبنای رساندن رطوبت خاک به حد ظرفیت مزرعه محاسبه و اعمال گردید.
به منظور اطمینان از تامین آب کافی در طول فصل رشد گیاه، میزان تخلیه رطوبت خاک در عمق 0 تا 40 سانتی متری خاک در فاصله بین دو آبیاری متوالی و محتوای نسبی آب برگ (RWC) در مراحل مختلف رشد گیاه اندازه گیری شد. میزان تخلیه رطوبت خاک با استفاده از معادله (2) محاسبه شد.
در رابطه فوق SMD تخلیه رطوبت خاک حسب درصد، ӨmFC و Өmi بترتیب رطوبت جرمی خاک در ظرفیت مزرعه و در شرایط موجود حسب درصد، As چگالی ظاهری خاک و AW رطوبت حجمی قابل استفاده گیاه در خاک می باشد.
برای اندازه گیری محتوای نسبی آب برگ، تقریبا هر سه هفته یک بار، نمونه های مرکب از ۲۵ دیسک از جوان ترین برگ کاملا باز شده گیاهان مختلف مزرعه برداشته و پس از انتقال به آزمایشگاه وزن شدند(FW) .سپس نمونه ها برای مدت ۴ ساعت در آب غوطه ور شده و پس از بیرون آوردن از آب، آنها را سریعا خشک نموده و وزن شدند (TW). در مرحله بعد، نمونه ها را برای مدت ۲۴ ساعت در آون در دمای ۸۰ درجه سانتیگراد قرار داده و سپس وزن شدند( DW). سپس محتوای نسبی آب برگ با استفده از معادله (۳) محاسبه شد
پارامترهای اقلیمی از قبیل دما و رطوبت نسبی هوا، سرعت باد، ساعات آفتابی و بارندگی در ایستگاه هواشناسی موجود در محل آزمایش اندازه گیری گردید. در پایان آزمایش و پس از برداشت محصول، عملکرد دانه و بیولوژیکی اندازه گیری و شاخص برداشت محصول و کارایی مصرف آب گیاه محاسبه شد.
تخلیه رطوبت خاک
به منظور اطمینان از تامین آب کافی و عدم وقوع تنش کمبود آب در طول فصل رشد کلزا، میزان تخلیه رطوبت قابل استفاده گیاه در عمق ۰ تا ۴۰ سانتی متری خاک درون لایسیمتر در فاصله بین دو آبیاری متوالی اندازه گیری شد(شکل 3). همچنانکه در شکل نشان داده شده است میزان تخلیه رطوبت خاک در فاصله بین دو آبیاری متوالی در طول فصل رشد کلزا در سال های اول تا سوم آزمایش بترتیب در محدوده 39.7 تا 57.8 ، 37.4 تا 51.6 ، 36.1 تا 49.8 درصد بوده است.
میزان تخلیه مجاز رطوبت خاک باید حداکثر برابر آب سهل الوصول موجود در خاک باشد تا گیاه با تنش کم آبی مواجه نشود. آب سهل الوصول بخشی از آب قابل استفاده گیاه در خاک است که براحتی برای ریشه ها قابل دسترس بوده و تا زمانی که تمام نشود گیاه با کمبود آب مواجه نشده و محدودیتی برای رشد آن ایجاد نمی شود. میزان آب قابل استفاده گیاه در عمق ۰ تا ۴۰ سانتی متری خاک درون لایسیمتر 58.3 میلی متر بوده است که بر اساس نشریه شماره ۵۶ فائو، ۶۰ درصد آن (۳۵ میلی متر) برای کلزا سهل الوصول بوده و می تواند از خاک تخلیه شود.
مقایسه مقادیر تخلیه رطوبت خاک در فاصله بین دو آبیاری متوالی در طول دوره رشد کلزا در هر سه سال آزمایش با مقدار تخلیه مجاز توصیه شده توسط فائو (۶۰ درصد آب قابل استفاده گیاه در خاک) نشان می دهد که در طول آزمایش میزان تخلیه رطوبت خاک همواره از میزان تخلیه مجاز رطوبت کمتر بوده است. این امر بیانگر آبیاری به موقع و عدم محدودیت آب در ناحیه فعال ریشه گیاه در طول فصل رشد می باشد.
بنابراین، با اطمینان می توان گفت که گیاه کلزا در طول آزمایش همواره از آب کافی برای رشد بهینه برخوردار بوده و تحت تنش آب قرار نگرفته است. البته بروز تنش کم آبی در اواسط روز به علت پیشی گرفتن تعرق از جذب محتمل بوده ولی به علت اینکه این امر تنها در اواسط روز اتفاق می افتد و بعدا با خنک تر شدن هوا و پیشی گرفتن مجدد جذب از تعرق جبران می شود مشکلی برای رشد گیاه ایجاد نمی نماید.
محتوای نسبی آب برگ
محتوای نسبی آب برگ شاخصی از وضعیت آب موجود در برگ های گیاه است و بر بسیاری از فرآیندهای فیزیولوژیکی گیاه از قبيل تعرق، أماس سلول، فتوسنتز و هدایت روزنهای گیاه اثر می گذارد.
محتوای نسبی آب برگ در حالت تورم کامل سلول ها حداکثر بوده و با کاهش میزان آب برگ کاهش مییابد. در بیشتر گیاهان، محتوای نسبی آب برگ در حالت تورم کامل ۹۸ درصد و در برگ های پژمرده شده بین ۶۰ تا۷۰ درصد می باشد. بر اساس گزارش های ارائه شده محتوای نسبی آب برگ گیاه کلزا خوب آبیاری شده و در شرایط بهینه رشد در محدوده ۷۵ تا ۹۱ درصد بوده است.
جدول (۳) محتوای نسبی آب برگ در مراحل مختلف رشد کلزا در طول سه سال آزمایش در منطقه حاجی آباد هرمزگان را نشان میدهد. در هر سه سال آزمایش، در طول مراحل مختلف رشد گیاه، محتوای نسبی آب برگ کلزا در محدوده 84.1 تا 94.6 درصد متغیر بوده است. مقایسه این مقادیر با مقادیر گزارش شده برای کلزا خوب آبیاری شده که محدودیت آب نداشته است بیانگر آبیاری به موقع گیاه و عدم وقوع تنش کمبود آب در گیاه در طول دوره رشد آن می باشد.
محتوای نسبی آب برگ تابع رطوبت خاک و جذب آن توسط گیاه بوده و مادامی که رطوبت خاک در حد بهینه برای رشد گیاه باشد جذب آب براحتی صورت گرفته و محتوای آب برگ افزایش می یابد. بنابراین، با توجه به اینکه در طول این آزمایش آبیاری همواره قبل از تخلیه کامل آب سهل الوصول خاک صورت می گرفت و هیچگاه تخلیه رطوبت خاک از حد مجاز آن (۶۰ درصد آب قابل استفاده گیاه) تجاوز نکرده است می توان گفت که بالا بودن محتوای نسبی آب برگ در مراحل مختلف رشد کلزا ناشی از تامین آب کافی در خاک بوده و بیانگر جذب مناسب آب توسط گیاه برای حفظ آماس سلولی و رشد بهینه گیاه بوده است.
تغییرات عوامل آب و هوایی
جدول (۴) تغییرات ماهانه عوامل آب و هوایی در طول فصل رشد کلزا در مدت آزمایش را نشان می دهد.
بطور کلی از ابتدای فصل رشد کلزار نیمه دوم آبان تا اوایل بهمن ماه دمای هوا و شدت تشعشع خالص رسیده به سطح مزرعه کاهش و از آن زمان به بعد افزایش یافته است. این در حالی است که روند تغییرات رطوبت نسبی هوا برعکس بوده و ابتدا افزایش و سپس کاهش یافته است.
روند تغییرات رطوبت نسبی را می توان به وابستگی معکوس این عامل به دمای هوا ربط داد. با کاهش دمای هوا از اوایل فصل رشد تا اواسط بهمن ماه، میزان فشار بخار اشباع هوا کاهش و در نتیجه رطوبت نسبی هوا افزایش می یابد.
از بهمن ماه به بعد به علت افزایش دما، میزان فشار بخار اشباع هوا افزایش یافته که به نوبه خود منجر به کاهش رطوبت نسبی هوا می گردد. سرعت باد در هر سه سال آزمایش نیز از بهمن ماه با گرم تر شدن هوا افزایش یافته است. بطور کلی سال سوم آزمایش هوا سردترین و سال دوم گرمترین سال بوده و در نتیجه تشعشع خالص رسیده به سطح مزرعه در سال سوم کمتر از سال اول و آن هم کمتر از سال دوم بوده است. کمتر بودن دمای هوا در سال سوم منجر به افزایش رطوبت نسبی هوا در این سال در مقایسه با دو سال دیگر آزمایش شده است.
نیاز آبی گیاه
شکل (۴) تغییرات نیاز آبی گیاه کلزا در طول دوره رشد آن در سال های مختلف آزمایش را نشان می دهد. در هر سه سال، تغییرات نیاز آبی کلزا در طول فصل رشد روند مشابهی داشته اما در سال سوم از نوسان کمتری نسبت به دو سال دیگر آزمایش برخوردار بوده است. میزان نیاز آبی کلزا در سال اول، دوم و سوم آزمایش بترتیب در دامنه های 1.43 تا 7.28، 1.07 تا 9.15 و 1.77 تا 4.67 میلی متر در روز در نوسان بوده است.
همچنین مقایسه نیاز آبی کلزا در سال های مختلف آزمایش نشان دهنده کاهش نیاز آبی در سال سوم آزمایش نسبت به دو سال دیگر در دوره رشد زایشی (از حدودا ۱۰۵ روز پس از کاشت) بوده است.
در سال سوم آزمایش، از اوایل بهمن که تقریبا مصادف با شروع گل دهی است تا پایان فصل رشد گیاه ، دمای هوا و تشعشع خالص رسیده به سطح مزرعه (عوامل تشدید کننده نیاز آبی ) کمتر و رطوبت نسبی هوا (عامل تعدیل کننده نیاز آبی) بیشتر از دوره های مشابه در سال های اول و دوم آزمایش بوده (جدول ۴) که منجر به کمتر شدن نیاز آبی در دوره رشد زایشی در سال سوم نسبت به دوره های مشابه در سال های اول و دوم آزمایش شده است.
در سال سوم، دمای هوا در طول دوره رشد زایشی کلزا بطور متوسط 2.61 و 3.09 درجه سانتیگراد کمتر از دمای هوا در دوره مشابه در سالهای اول و دوم آزمایش و میزان تشعشع خالص رسیده به سطح مزرعه در این سال بطور متوسط 0.24 نسبت به سال اول و 0.84 نسبت به سال دوم کمتر بوده است.
متوسط رطوبت نسبی هوا در طول دوره رشد زایشی کلزا در سال سوم آزمایش بترتیب 2.73 و 7.11 درصد بیشتر از سال های اول و دوم و میانگین سرعت باد در طول این دوره نیز بترتیب 1.45 و 0.92 متر بر ثانیه بیشتر از سرعت باد در دوره یادشده در سال های اول و دوم آزمایش بوده است.
بنابراین کمتر بودن نیاز أبی کلزا در سال سوم نسبت به دو سال دیگر آزمایش علیرغم بیشتر بودن سرعت باد در این سال را می توان به کاهش نیاز آبی در دوره رشد زایشی در نتیجه کاهش دمای هوا و تشعشع خالص رسیده به سطح مزرعه و افزایش رطوبت نسبی هوا ربط داد.
شکل (۵) تغییرات میانگین سه ساله نیاز آبی گیاه کلزا در طول دوره رشد آن را نشان می دهد. در یک نگاه کلی می توان گفت که از ابتدای دوره رشد گیاه به علت مصادف شدن با فصل سرما و در نتیجه کاهش دمای هوا و شدت تشعشع خالص رسیده به سطح مزرعه و همچنین افزایش رطوبت نسبی هوا نیاز آبی کاهش یافته و به کمتر از ۲ میلی متر در روز در مرحله روزت و شروع ساقه دهی (حدودا ۳۵ روز پس از کاشت) رسیده است.
کاهش دمای هوا و شدت تشعشع، نیاز آبی گیاه را نه تنها از طریق کاهش انرژی موردنیاز برای انتقال آب از سطح خاک و گیاه کاهش می دهد بلکه با محدود نمودن رشد گیاه منجر به کاهش سطوح تعرق کننده و در نتیجه کاهش نیاز آبی می گردد.
افزایش رطوبت نسبی هوا از طریق کاهش شیب غلظت بخار آب بین سلول های مزوفیلی برگهای گیاه و لایه مرزی مجاور آنها( نیروی محرکه برای انتقال بخار آب از روزنه های گیاه به اتمسفر) نیاز آبی گیاه را کاهش می دهد.
علیرغم کاهش دمای هوا و شدت تشعشع در مرحله ساقه دهی، به علت رشد تدریجی گیاه و افزایش سطوح تعرق کننده، شدت نیاز آبی تقریبا ثابت مانده و حدودا یک هفته قبل از گلدهی (اوایل بهمن ماه) با گرم تر شدن هوا و افزایش شدت عوامل تشدید کننده نیاز آبی، مجددا افزایش یافته و پس از رسیدن به حداکثر مقدار خود (حدود 6.5 میلی متر در روز) در مرحله دانه بندی (اوایل فروردین ماه)، مجددا به علت تغییر در شرایط فیزیولوژیکی گیاه و پیری و ریزش برگهای آن و نزدیک شدن به زمان برداشت محصول کاهش یافته است.
مقدار فصلی نیاز آبی گیاه کلزا برای سال اول تا سوم آزمایش بترتیب برابر 500.50 ، 597.23 ، 481.93 و میانگین سه ساله أن 526.55 میلی متر بوده است. از میزان کل نیاز آبی فصلی کلزا (526.55 میلی متر)،178.9 میلی متر در طول دوره رشد رویشی بوقوع پیوسته و مابقی (347.6 میلی متر) مربوط به دوره رشد زایشی گیاه بوده است (جدول ۵).
در منطقه حاجی آباد، گیاه کلزا برای جوانه زنی، به حدود ۱۹ میلی متر، از جوانه زنی تا شروع مرحله طویل شدن ساقه به ۳۰ میلی متر و از مرحله طویل شدن ساقه تا شروع گلدهی به حدود ۶۳ میلی متر آب نیاز دارد(جدول ۵).
مرحله گل دهی گیاه کلزا در منطقه حاجی آباد هرمزگان تقریبأ ۳۰ روز به طول می انجامد و گیاه در طول این دوره که حساس ترین مرحله رشد به کمبود آب است به ۱۱۰ میلی متر آب نیاز دارد. در طول مرحله تشکیل غلاف و پر شدن دانه نیز گیاه کلزا به ترتیب به حدود ۱۰۵ و ۲۳۸ میلیمتر آب نیاز دارد.
مقایسه میانگین نیاز آبی یا تبخیر-تعرق فصلی کلزا با میزان باران موثر در طول دوره رشد این گیاه نشان می دهد که تنها ۳۲ درصد از آب موردنیاز برای جبران آب از دست رفته از طریق تبخیر-تعرق (526.55 میلی متر) توسط بارندگی تامین و بقیه باید از طریق آبیاری تامین شود.
این در حالی است که توزیع بارندگی نیز در طول فصل رشد یکنواخت نبوده و بخش عمده آن (۶۱ درصد) در دوره رشد رویشی گیاه به ویژه در دوره طويل شدن ساقه (۵۳ درصد) رخ داده و بخش کمتری از آن در دوره رشد زایشی که مرحله حساس تری به کمبود آب بوده و همزمان با افزایش عوامل تشدید کننده تبخیر-تعرق از قبیل دمای هوا و شدت تشعشع است به وقوع می پیوندد.
بر اساس گزارشات تنش ناشی از کمبود آب در مرحله گل دهی، عملکرد دانه کلزا را به میزان ۳۰ درصد کاهش داد که این مقدار تقریبأ ۱۰ درصد بیشتر از زمانی بود که کمبود آب در دوره رشد رویشی گیاه اتفاق افتاده بود. بنابراین، تامین آب به مقدار لازم و انجام آبیاری به موقع در دوره رشد زایشی از اهمیت ویژه ای در عملکرد گیاه برخوردار می باشد.
جدول (۶) مقادير عملکرد دانه و بیولوژیکی، شاخص برداشت و کارایی مصرف آب گیاه کلزا در مدت آزمایش را نشان می دهد. بیشترین عملکرد دانه (۳۲۶۰ کیلوگرم در هکتار) و بیولوژیکی (۱۲۷۸۲ کیلوگرم در هکتار) در سال اول و کمترین آنها (۲۶۵۰ کیلوگرم در هکتار دانه، ۱۱۲۳۷ کیلوگرم در هکتار عملکرد بیولوژیکی) در سال سوم آزمایش حاصل شده است.
کمتر بودن عملکرد دانه و بیولوژیکی کلزا در سال سوم در مقایسه با سال های اول و دوم آزمایش، ناشی از سردتر بودن هوا در این سال در مقایسه با دو سال دیگر می باشد(جدول ۴).
دمای هوا در طول فصل رشد کلزا در سال سوم آزمایش بطور میانگین 1.05 درجه سانتیگراد نسبت به سال اول و 1.40 درجه نسبت به سال دوم آزمایش سردتر بوده است. در شرایط بهینه آبیاری رعایت شده در این آزمایش، کارایی مصرف آب گیاه در سالهای مختلف در محدوده 0.50 تا 0.65 کیلوگرم بر متر مکعب بدست آمد که با مقادیر حاصله از تحقیقات انجام شده همخوانی دارد. همچنین شاخص برداشت کلزا که عبارت از نسبت عملکرد دانه به عملکرد بیولوژیکی است در محدوده 0.24 تا 0.26 بوده که با مقادیر گزارش شده توسط سایر محققین مطابقت دارد.
بطور کلی، میانگین عملکرد دانه کلزا در منطقه مورد آزمایش ۲۹۵۰ کیلوگرم در هکتار بوده که بسیار بیشتر از میانگین تولید دانه کلزا توسط کشاورزان در استان هرمزگان (۱۵۹۵ کیلوگرم در هکتار) می باشد. بنابراین، نتیجه این تحقیق نشان دهنده این واقعیت است که می توان با رعایت مسائل مدیریتی مورد نیاز زراعت کلزا از جمله تامین آب کافی و آبیاری به موقع، میزان محصول دانه را تا حدود ۸۵ درصد افزایش داد.
نتیجه گیری
بر اساس نتایج بدست آمده در این تحقیق، گیاه کلزا برای دستیابی به عملکرد دانه ۲۹۶۵ کیلوگرم در هکتار در منطقه حاجی آباد هرمزگان، نیاز به 526.55 میلی متر آب دارد که لازم است در طول فصل رشد در اختیار گیاه قرار گیرد. از این میزان، حدود ۲۰ میلی متر برای مرحله جوانه زنی، ۳۰ میلی متر در مرحله روزت، ۶۳ میلی متر از پایان مرحله روزت (شروع ساقه دهی) تا شروع گل دهی و ۱۱۰ میلی متر در طول دوره گلدهی و ۲۳۵ میلی متر در طول دوره های غلاف بندی و دانه بندی مورد نیاز می باشد.
در طول این دوره ها نیز آبیاری باید بر اساس نیاز روزانه گیاه تامین و در اختیار آن قرار گیرد. نیاز آبی روزانه گیاه کلزا در منطقه حاجی آباد از 1.66 میلی متر در روز در مرحله روزت و شروع ساقه دهی تا حدود 6.5میلی متر در روز در مرحله دانه بندی متغیر می باشد. بنابراین، در این منطقه، برای دستیابی به عملکرد مطلوب گیاه کلزا و اجتناب از بروز تنش کم آبی یا هدر رفت آب، لازم است تا در هر مرحله از رشد گیاه، آب مورد نیاز آن بر اساس نتایج این تحقیق تامین و در دسترس گیاه قرار گیرد.
منبع : نشریه آبیاری و زهکشی ایران
